'Bir Kadının Vizöründen 60 Yılımız' / İnci Döndaş - KARAR

‘Bir Kadının Vizöründen 60 Yılmız’  

İnci Döndaş

Cumhuriyetimizin ilk kadın fotoğrafçısı Maryam Şahinyan’ın vizöründen kareler sanatçı Tayfun Serttaş’ın yorumuyla ilk kez ‘Flashblack’ adlı sergide. Birkaç gün sokakta kaldıktan sonra korunma altına alınan, yüzde 90’ını kadın fotoğraflarının oluşturduğu 100 bin karelik arşivden çıkan sergide 11 bin görsel yer alıyor.

Dolapdere’deki Pilevneli Gallery, stüdyo fotoğrafçılığı gibi erkek tekelindeki bir mesleği 60 sene boyunca kesintisiz olarak sürdüren Maryam Şahinyan’ın tesadüfen bulunan arşivinden hazırlanan sergiye ev sahipliği yapıyor. Tayfun Serttaş tarafından hazırlanan ve 26 Mayıs’a kadar sürecek ‘Flashblack’ adlı sergide 11 bin fotoğraf yer alıyor.

Sergide onun vizöründen pek çok karesine baktığınız Maryam Şahinyan, 1911 yılında Sivas’ın en görkemli sivil yapılarından Şahinyan Konağı’nda (Camlı Köşk) doğdu. 1915’ten sonra  Harbiye’de mütevazı bir apartman dairesine taşınan Şahinyan, orta öğrenimine devam ettiği Sainte Pulchérie Fransız Lisesi’nden maddi imkânsızlıklar nedeniyle ayrılarak Foto Galatasaray’a ortak olan babasına işlerinde yardım etmeye başladı. Şahinyan, 1937 itibariyla tüm ailenin ekonomik yükünü omuzlayarak stüdyoyu tek başına işletmeye başladı. Bu durum, dönemin muhafazakâr koşulları altında İstanbullu birçok kadın açısından tercih nedeni sayılarak stüdyoya çeşitli avantajlar sağlayacaktı. Yaşamı boyunca hiç evlenmeyen ve çocuk sahibi olmayan Şahinyan, yarım asırlık meslek hayatında, Galatasaray’da üç ayrı mekânda işlettiği stüdyosunda kesintisiz olarak üretmeye devam etti. Şahinyan, 1985’te yaşlılık nedeniyle stüdyosunu devrettiğinde, geride 100 bini aşkın görüntüyü kapsayan İstanbul’un en önemli görsel arşivlerinden birini bırakmıştı. 1996’da yaşamını yitiren Şahinyan’ın işlettiği Foto Galatasaray el değiştirince Üsküdar’a taşınmıştı. Fakat o dönemde fotoğraf teknolojisinin değişmesiyle birlikte devralan kişi stüdyoyu kapatıp Kanada’ya yerleşti. Şahinyan’ın 100 bini aşkın kareden oluşan; tamamı siyah-beyaz negatif ve cam negatiflerden arşivi ise söz konusu stüdyoya boya ve badana için giren kişiler tarafından sokağa çıkarıldı. Aras Yayıncılık’ın sahibi Yetvart Tomasyan tarafından bulunan arşiv Beyoğlu’nda bir depoya kaldırıldı, 25 yıl hiç açılmadan orada korundu.

Tayfun Serttaş’ın 2009’da bir sergisinin kitabı nedeniyle Aras Yayıncılık ile yollarının kesişmesiyle arşivde yer alan 100 bini aşkın negatif film, bir ekip tarafından iki yıllık bir sürede tasnif, temizlik, sayısallaştırma, sayısal restorasyon ve kategorizasyon aşamalarından geçerek korunmaya alındı. Fotoğraflar dijital veri tabanında ‘şapka modelleri’, ‘düğün’, ‘papyonlu erkek’ gibi daha pek çok kategoriye ayrıldı. İşte o fotoğrafların 11 bini şimdi ‘Flasblack’ adlı sergiyle fotoğrafseverlerin beğenisine sunuluyor.

Sergiyi hazırlayan Serttaş, amacının 11 bin adet imajla fotoğrafın fiziksel gücünü yansıtmak olduğunu söyledi. “11 bin kareye aynı anda bakmak onları anıtsallaştırıyor” diyen Serttaş, bu serginin ortak vurgusunda seküler hayat olduğunu kaydederek “Karelerde askerler de var sünnet olacak çocuklar da... Arşivin yüzde 90’ını kadın fotoğrafları oluşturuyor. Yüzde 10’undaki erkekler ise bu kadınların ya erkek çocukları ya da eşleri. Kadın külliyatı da diyebiliriz. Tek tek fotoğraflara baktığımızda geride bıraktığımız bir hayat var. İnsanların gözlerinde ise durgunluk ve dinginlik” dedi.

‘Flashblack’ sergisinde aynı zamanda Cumhuriyet tarihinin görsel açıdan ulaşılması son derece zor bir kesimini kadrajı da yer alıyor. Kadın ve erkeğe özgü mekânsal ve araçsal kriterlerin ayrımına dayanan 20’nci yüzyıl geleneği, Beyoğlu’ndaki ‘Foto Galatasaray’ın ‘kadın’, ‘orta sınıf’ ve ‘kentli’ denklemde analiz edebilecek müşteri kitlesini belirledi. Yarım asrı aşkın süre kendisine lütfedilmemiş bir mesleğin duayeni, objektifin arkasındaki göz olarak kadındı Maryam Şahinyan. Erkek bakışından ayrıksı bir görsel tarihin üretimine olanak tanıdı. İşte bu özellikler Şahinyan arşivini Türk tarihinin en özgün görsel külliyatlarından biri konumuna getirdi.

FOTO GALATASARAY

Foto Galatasaray Yugoslav iki kardeş tarafından işletiliyordu. Maryam Şahinyan’ın gençlik yıllarında amatör olarak fotoğrafla ilgilenen babası Mihran Şahinyan, ailenin geçimini sağlayabilmek için 1933’te bu stüdyoya ortak oldu. 1935’ten 1985’e kadar ise Maryam Şahinyan, burada çalıştı. Dört adet vesikalık dışında kendisine ait neredeyse hiç fotoğrafı bulunamayan Şahinyan, yaşamı boyunca fotoğraf makinesinin ardında kalarak herbiri dikkat isteyen 10 binlerce fotoğraf çekti. Yarımı asrı aşkın bir sürede çektiği karelerle kent merkezindeki etnik, sosyal, kültürel, dinsel ve ekonomik dönüşümün tarafsız bir gözlemcisiydi. 1942 Varlık Vergisi’nden 1974 Kıbrıs Savaşı’na farklı siyasal dönemleri içeren arşiv, kronolojiyle ters orantılı olarak İstanbul’da Rum, Yahudi ve Ermeni toplumları seyrelirken Anadolu’dan yeni göç edenlerin çoğalmasına; giyim kuşam, aksesuar ve saç modeli değişikliklerinden kent hayatındaki sınıfsal ve demografik yapıların dönüşümüne, toplumsal cinsiyet normlarının fotoğrafa yansıyan prototiplerine ve elbette bir kadın fotoğrafçı olarak Şahinyan’ın estetik alışkanlıklarına kadar farklı ilgilere hitap ediyor.

Kaynak: ‘Bir Kadının Vizöründen 60 Yılmız’

İnci Döndaş, 29 Nisan 2018, KARAR